اختلال عاطفی فصلی یا SAD یک اختلال افسردگی ماژور با الگوی فصلی است که معمولا در پاییز شروع و در ماه های زمستان ادامه می یابد. یک نوع خفیف تر بیماری افسردگی فصلی ، معمولا «افسردگی و یا غمگینی فصل زمستان» نیز نامیده می شود. گاه بیماری افسردگی فصلی باعث افسردگی در بهار یا اوایل تابستان نیز می شود. نشانه های بیماری افسردگی فصلی به طور کلی روی خلق ناراحت و انرژی کم متمرکز هستند. زنان، افراد با سن کمتر، کسانی که در نواحی دور از خط استوا زندگی می کنند و کسانی که سابقه خانوادگی افسردگی، اختلال دوقطبی، یا اختلال عاطفی فصلی یا بیماری افسردگی فصلی دارند، بسیار بیشتر در معرض خطر ابتلا به seasonal depression هستند. ابزارهای غربالگری شامل پرسشنامه ارزیابی الگوی فصلی (SPAQ) نیز در صورت صلاحدید روانپزشک و روانشناس برای تشخیص این بیماری در کنار ویزیت روانپزشکی حضوری یا غیر حضوری تلفنی یا آنلاین کمک کننده می باشند. درمان اختلال عاطفی فصلی یا بیماری افسردگی فصلی به طور مختصر و معمول شامل داروهای ضد افسردگی، نوردرمانی، ویتامین D و مشاوره هستند. ندا فرزانه روانپزشک و روانکاو برای خوانندگان محترم سایت در این مقاله مروری کلی بر روی بیماری افسردگی فصلی ارائه خواهد نمود.

مقدمه در مورد بیماری افسردگی فصلی

با کاهش نور خورشید در طول روزهای تاریک و کوتاه زمستان، بسیاری افراد با اختلال عاطفی فصلی یا بیماری افسردگی فصلی سر و کله می زنند. همانطور که از روی نام این بیماری مشخص است،افراد مبتلا به seasonal depression احساس غم و کاهش انرژی به خصوص در طول ماه های مهر، آبان، آذر تا اسفند در حول و حوش شروع زمستان که روزها بسیار کوتاه هستند، تجربه می کنند. تحقیقات موجود روی رویکردهای کلیدی درمان با داروهای ضدافسردگی، نوردرمانی، ویتامین D و مشاوره متمرکز هستند.

توضیح اختلال عاطفی فصلی (SAD)

SAD اختلال عاطفی یا افسردگی فصلی چیست؟

اختلال عاطفی فصلی یا افسردگی عاطفی یک مفهوم تشخیصی منحصر به فرد در نظر گرفته نمی شود بلکه یک نوع افسردگی ماژور راجعه با الگوی فصلی است. معیارهای افسردگی با الگوی فصلی شامل:

داشتن افسردگی که در طول فصل های خاص در هر سال شروع شده و پایان می پذیرد (با بهبود کامل در طول سایر فصول) به مدت حداقل ۲ سال و تعداد فصول افسردگی بیش از فصول بدون افسردگی در طول زندگی فرد است. اختلال افسردگی فصلی با الگوی فصلی اغلب در زمستان رخ می دهند، اگر چه ممکن است در تابستان نیز رخ دهند. افراد دارای اختلال عاطفی فصلی مشکل در تنظیم انتقال دهنده عصبی سروتونین دارند، که اعتقاد بر این است مسئول متعادل سازی خلق است.
افراد مبتلا به اختلال عاطفی فصلی (SAD) ممکن است مشکل تولید بیش از حد ملاتونین نیز داشته باشند. ملاتونین، هورمونی است که در غده پینه آل تولید می گردد و با ایجاد خواب آلودگی به تاریکی پاسخ می دهد. با تاریک تر شدن روزهای زمستان، تولید ملاتونین افزایش می یابد و در پاسخ به این افزایش، افراد مبتلا به اختلال افسردگی فصلی احساس خواب آلودگی می کنند.
ترکیب کاهش سروتونین و افزایش ملاتونین بر ریتم های شبانه روزی خواب و بیداری نیز تاثیر می گذارد. به صورت معمول، ریتم های شبانه روزی یا ساعت ۲۴ ساعته درونی بدن برای پاسخ به تغییرات ریتمیک نور-تاریکی رخ داده در روز و در کل هر فصل همزمان سازی شده است. در افراد مبتلا به اختلال عاطفی یا افسردگی فصلی، تنظیم بدن دشوارتر می شود.
علاوه بر این، به دلیل مواجهه کمتر پوست با نور خورشید در زمستان، افراد مبتلا به اختلال عاطفی یا افسردگی فصلی ممکن است ویتامین دی D کمتری تولید نمایند. چون اعتقاد بر این است که ویتامین D در فعالیت سروتونین نقش ایفا می کند، کمبود و ناکافی بودن ویتامین D ممکن است با نشانه های افسردگی مهم بالینی مرتبط باشد. ارتباط علِّی بین سروتونین، ملاتونین، ریتم شبانه روزی، ویتامین D و اختلال عاطفی یا افسردگی فصلی هنوز تایید نشده است.

مهمترین علائم اختلال عاطفی فصلی یا افسردگی فصلی کدامند؟

نشانه های اختلالات با الگوی فصلی زمستانی روی خلق غم آلود و انرژی کم متمرکز هستند. اطلاعات مربوط به عموم مردم نشان می دهد که افراد با اختلال عاطفی یا افسردگی فصلی SAD ممکن است احساس غم و اندوه، و تحریک پذیری نموده و به کرات گریه کنند و خسته بوده، مشکل در تمرکز دارند، بیش از میزان نرمال می خوابند، فاقد انرژی هستند، سطح فعالیت آن ها کاهش دارد، از موقعیت های اجتماعی کناره گیری می کنند، هوس کربوهیدرات و قند می کنند، و به دلیل پرخوری تمایل به افزایش وزن دارند.
بالعکس، علاوه بر تحریک پذیری، نشانه های با فراوانی کمتر اختلال الگوی فصلی تابستانی روی کاهش اشتها همراه با کاهش وزن، بیخوابی، کلافگی، بی قراری، اضطراب و حتی دوره های رفتار خشونت آمیز متمرکز هستند. لازم به ذکر است که اختلالات با الگوهای فصلی از نظر شدت متفاوت می باشند. برخی افراد ممکن است شکل خفیف تر افراد با اختلال عاطفی یا افسردگی فصلی SAD را تجربه نمایند. با این حال، این بیماری ممکن است به شدت ناتوان کننده شده و فرد قادر به انجام عملکرد قبلی فرد در زمینه شغلی، عاطفی و جنسی نباشند. در برخی موارد، نشانه های افراد با اختلال عاطفی یا افسردگی فصلی SAD ممکن است به شدت نشانه های تجربه شده در بیماران بستری مبتلا به افسردگی غیر بستری را داشته باشند. مثل بقیه اختلالات افسردگی ماژور، افکار خودکشی (Suicidal idea) ممکن است وجود داشته باشد. روانپزشک همیشه در جلسه های ویزیت حضوری یا غیر حضوری روانپزشکی ارزیابی خودکشی را در افرادی که اختلال عاطفی یا افسردگی فصلی SAD دارند، انجام می دهند.

تاریخچه اختلال عاطفی یا افسردگی فصلی SAD

اگر چه خلق پایین و انرژی کم در طول روزهای تاریک و کوتاه زمستان ممکن است همیشه به عنوان بخشی از زندگی کسانی که دور از خط استوا زندگی می کنند مورد انتظار بوده باشد، اولین بار در طول دهه ۱۹۸۰ به عنوان یک شرایط بالینی قابل درمان شناسایی شد. به طوریکه دکتر نورمن روزنتال مفهوم بیماری افسردگی فصلی را به عنوان یک شرایط افسردگی نیازمند مطالعه بیشتر در بسیاری از افرادی که در عرض های جغرافیایی شمالی زندگی می کنند مطرح کرد. امروزه بیماری افسردگی فصلی، یک اختلال شایع و به خوبی شناخته شده روانی در زمینه بیماری های افسردگی است که درمان پذیر است.

شیوع بیماری افسردگی فصلی Seasonal depression

اختلال عاطفی فصلی در زنان چهار برابر بیشتر از مردان رخ می دهد و سن شروع بین ۱۸ تا ۳۰ سال برآورد شده است. تعیین دقیق شیوع نشانه های افسردگی فصلی دشوار است، زیرا ممکن است اختلال گزارش نشده و در نتیجه کمتر از میزان واقعی تشخیص داده شود. این بیماری ممکن است همزمان با سایر اختلالات افسردگی، دوقطبی، نقض توجه و تمرکز ، اعتیاد به الکل و اختلال خوردن همراه باشد، که تشخیص آن را دشوار می کند. چون ممکن است افراد مبتلا به نشانه های اختلال عاطفی یا افسردگی فصلی کاهش اندک عملکرد تیروئید نیز داشته باشند. با توجه به این که اختلال افسردگی فصلی، بیماری است که زنان بیشتر تجربه می کنند و اختلالی است که با محدودیت مواجهه با نور خورشید آغاز می شود. پرستاران و سایر متخصصین مراقبت سلامتی که شیفت کاری دارند ممکن است در معرض خطر ویژه قرار داشته باشند.

 پرسشنامه ارزیابی الگوی فصلی (SPAQ)

پرسشنامه ارزیابی الگوی فصلی (SPAQ) نوعی پرسشنامه است که برای ارزیابی شدت این بیماری توسط روانشناس ماهر می تواند به صورت ابزار کمکی برای تشخیص بیماری افسردگی فصلی زیر نظر روانپزشک به کار برود.

آیا خودارزیابی با پرسشنامه در تشخیص بیماری افسردگی فصلی ارزش دارد؟

نمره دهی در SPAQ ساده نیست و روان پزشکان و روانشناسان از ابزار به صورت های مختلف استفاده می کنند و دکتر ندا فرزانه بورد تخصص اعصاب و روان بیان می کند که اصلا و ابدا اینگونه نیست که هر فردی این پرسشنامه را از اینترنت دانلود نموده، پر کرده و خودش تفسیر کند!!! و نیاز هست که ارزیابی فقط توسط روانشناس متبحر و حرفه ای انجام شود.

رویکردهای درمانی برای نشانه های اختلال عاطفی یا افسردگی فصلی

رویکردهای درمان معمولا شامل ترکیبی از داروهای ضدافسردگی، نوردرمانی، ویتامین D و مشاوره هستند.

داروهای ضدافسردگی

نشانه های اختلال عاطفی فصلی یا افسردگی فصلی همچون سایر بیماری های افسردگی با اختلال علمکردی در فعالیت سروتونین مغز مرتبط است. بنابراین، داروهای ضدافسردگی به عنوان درمان های دارویی امیدوارکننده برای درمان بیماری افسردگی فصلی ظاهر شده اند.

نوردرمانی

با دانستن این که کاهش در نور خورشید ممکن است باعث آغاز بیماری افسردگی فصلی شود، رویکردهایی که به دنبال جایگزین کردن کاهش نور خورشید با استفاده از نور مصنوعی به خصوص در هنگام صبح کرده اند، همیشه امیدهایی ایجاد نموده اند. نوردرمانی، درمان با نور درخشان (BLT) یا فتوتراپی نیز نامیده می شود.
باکس های نوری خاصی برای درمان اختصاصی بیماری افسردگی فصلی هستند که در صورت صلاحدید روانپزشک می توان تهیه نمود که طیف نوری کامل مشابه با ترکیب نور خورشید نشر می کنند. نشانه های بیماری افسردگی فصلی را می توان با نشستن جلوی باکس نور در صبح، از اوایل پاییز تا بهار تسکین داد.
عوارض جانبی نوردرمانی معمولا شدت کمتری نسبت به عوارض مرتبط با ضدافسردگی ها دارند. آن ها شامل درد چشم، افزایش دژنراسیون ماکولار مرتبط با سن، سردرد، تحریک پذیری، و مشکلات خواب می باشند. تغییرات چشمی و ناهنجاری های چشم با نوردرمان مرتبط نیستند.

در چه افرادی نباید نوردرمانی انجام داد؟

نوردرمانی نباید همراه با داروهای حساس کننده نسبت به نور همچون لیتیم، ملاتونین، داروهای فنوتیازینی، و آنتی بیوتیک های خاص استفاده شود. استفاده از نوردرمانی باید تحت نظارت متخصص روانپزشک و با پروتکلی که ایشان در ویزیت روانپزشکی حضوری یا آنلاین صلاح می داند فقط باشد.

ویتامین D (دی)

مقادیر کم ویتامین D با بیماری افسردگی مرتبط هستند. غلظت ویتامین D توسط مقدار ۲۵-هیدروکسی ویتامین D (25-OH D) سرمی ارزیابی می شود و مقادیر بهینه ۳۰ نانوگرم بر میلی لیتر؛ مقادیر ناکافی ۳۰ نانوگرم بر میل لیتر و مقادیر کمبود کمتر از ۲۰ نانوگرم بر میلی لیتر می باشند و مقادیر سمی بیش از ۱۵۰ نانوگرم بر میلی لیتر هستند. مقادیر کم ویتامین D معمولا به دلیل مصرف غذایی ناکافی یا مشکلات سبک زندگی همچون مواجهه اندک با نورخورشید در بیرون از خانه می باشند. در طول فصول پاییز تا زمستان کسانی که در عرض های جغرافیایی حدود ۳۳ درجه شمالی یا ۳۰ درجه جنوبی زندگی می کنند قادر به سنتز ویتامین D نیستند.
بسیاری از افراد مبتلا به بیماری افسردگی فصلی، دچار مقادیر ناکافی یا کمبود ویتامین D هستند. بنابراین در مورد افراد با بیماری افسردگی فصلی که علت بیماری آنها به علت کمبود ویتامین دی است، طبق صلاحدید روانپزشک، مصرف ۱۰۰۰۰۰ واحد بین المللی در روز قادر به بهبود نشانه های آن ها است. مصرف ویتامین D قبل از تاریکی در زمستان به پیشگیری از نشانه های افسردگی کمک می کند. عوارض جانبی یا مسمومیت ویتامین دی در صورت مصرف خودسرانه محتمل است.

نقش درمان های غیردارویی و روان درمانی در درمان بیماری افسردگی چگونه است؟

رویکردهای روان درمانی می توانند به افراد مبتلا به بیماری افسردگی فصلی در افرادی که به طور همزمان بیماری افسردگی غیر فصلی نیز دارد در صورت صلاحدید روانپزشک و روانشناس کمک کرده و به نوعی در کنترل علائم زیر نظر روانپزشک و روانشناس متبحر کمک کننده باشد. یکی از این نوع روان درمانی ها به نام روش شناختی رفتاری CBT است که از اهداف کلی آن غلبه بر مشکلاتی است که ناشی از الگوهای منفی روانشناختی در فرد مبتلا به بیماری افسردگی است که از طریق تغییر نحوه فکر افراد درباره مسائلی است که زمینه ساز افسردگی فرد است.
سایر انواع مشاوره برای بیماری افسردگی فصلی همزمان با بیماری افسردگی غیر فصلی نیز هست که در این روش ها، روانشناس با ارائه روش های جدید تفکر درباره خلق ناراحت و انرژی کم را با روشهای خاص اصلاح می کنند. زمانی که نشانه های افسردگی شدید نباشند، برنامه هایی که به افراد کمک می کنند شامل توصیه هایی مشابه این موارد هستند:

رژیم غذایی فرد را با محدود کردن نشاسته و قند بهبود می بخشند؛ ورزش و فعالیت بدنی هفتگی را افزایش می دهند؛ استرس فرد مبتلا را مدیریت نموده؛ از انزوای اجتماعی جلوگیری کرده؛ و زمان بیشتری را در خارج خانه سپری می کنند. همچنین فرد در این درمان تشویق می شود که از طریق خودشناسی و مشاوره و با یافتن راه هایی برای کاهش استرسی بتوان بر نشانه های ناتوان کنندة بیماری افسردگی فصلی در کنار مصرف داروهای روانپزشکی درمان افسردگی غلبه کند.
همچنین مدیتیشن، انواع روش های ذهن آگاهی، یوگا، پیاده روی، و ورزشی که فرد از آن لذت می برد نیز سودمند هستند. رژیم غذایی غنی از پروتئین، سبزیجات، غذاهای فرآوری نشده، و کربوهیدرات های پیچیده نیز کمک کننده است.

سخن پایانی این مقاله

دکتر ندا فرزانه روانپزشک دارای بورد تخصص و روان درمانگر بیان می کند که به طور خلاصه، این مقاله مروری کلی بر روی بیماری افسردگی فصلی، نشانه ها، شرح حال، و شیوع آن را توضیح می دهد. افراد مبتلا به بیماری افسردگی فصلی خلق ناراحت و انرژی کم را تاحدی تجربه می کنند که قادر به عملکرد مفید مثل قبل خود نیستند. بنابراین لازم است که بیماری افسردگی فصلی بسیار جدی گرفته شود و نیاز هست که در مواردیکه فرد این علایم را دارد، به روانپزشک و روانشناس برای ارزیابی و درمان مراجعه کند و از خود درمانی کاملا بپرهیزد.