سوگواری Mourning بعد از مرگ در دوران کرونا از مهمترین نکات پیشگیری از بیماری های روانی در این دوران است. همه گیری ویروس کرونا Corona virus در دنیا باعث شده که تغییرات بسیار زیادی در جنبه های مختلف زندگی انسان ها از زمان به وجود آمدنش ایجاد شود. این تغییرات شامل حیطه های بسیار زیادی در مسائل مالی، شغلی، عاطفی، ارتباطات انسانی و حتی عزاداری می باشد. خانم دکتر ندا فرزانه متخصص اعصاب و روان سعی دارند که در این مقاله قسمت هایی از تأثیرات منفی کرونا بر روند سوگواری و عزاداری را برای خوانندگان محترم سایت شان توضیح بدهند. عنوان مقاله این است:

“مشکلات روانی عزاداران در دوران کرونا Covid “

جمله ای که می تواند تا حد زیادی فرد داغدار را تسکین بدهد این جمله است که “مرگ حق است”. این جمله می تواند فرد داغدار را تسکین بدهد چون اشاره به این مطلب دارد که همانطور که ما به دنیا می آییم، روزی هم از دنیا خواهیم رفت ولی دیگر در دوران کرونا گفتن این جمله به بازماندگان عزیزانی که در اثر کرونا corona virus فوت شده اند، تسلی  بخش نیست. متاسفانه همانطوری که کرونا در جنبه های بسیار زیادی از زندگی ما به طور اتوماتیک تغییرات زیادی را ایجاد کرده است، کرونا در روند سوگواری و عزاداری ما نیز تغییرات بنیادینی را ایجاد کرده است. در روند سوگواری عادی که قبل از همه گیری پاندمی کرونا انجام می گرفت، فرد وقتی که عزیزی را در اثر مرگ از دست می داد، می توانست با انجام دادن “روند نرمال سوگواری” براساس الیزابت کوبلر Elisabeth Kübler-Ross  غم خود را تسکین دهد. مثال هایی از سوگواری کردن نرمال عبارتند از:

برگزار کردن مراسم عزاداری جمعی یا گروهی، رفتن بر سر مزار، صحبت کردن با دوستان و عزیزان، برگزار کردن مراسم شب سوم، هفتم و چهلم. براساس آئین سوگواری در ایران، طی کردن مراسم به صورت نرمال به صورت حضوری می تواند غم ناشی از دست دادن فرد متوفی را کمی تسکین بدهد.

“مشکلات عزاداران برای سوگواری در دوران کرونا” چیست؟

۱- عدم توانایی از وضعیت جسمی حال فرد در زمان بستری در بیمارستان:

denial: اولین مشکل این است که در حالت عادی فرد وقتی که یکی از عزیزانش در اثر بیماری به بیمارستان منتقل می شود، باید بتواند با او دیدار کند و در ساعات ملاقات جویای احوال او باشد و از نزدیک روند بهبودی او را پیگیری کند که این مسئله ای است که در فردی که در بیمارستان به خاطر کرونا بستری شده است، امکانپذیر نیست. چه بسیار همراهان افراد مبتلا به کرونا که ذکر می کنند چون نمی توانند به دیدار عزیزشان در بیمارستان بروند، از روند بیماری بهبود و یا بدتر شدن او خبر ندارند و ناگهان به آن ها اطلاع داده می شود که بیمار آن ها حالش وخیم است و به بخش مراقبت های ویژه یا ICU منتقل شده و به اصطلاح در حال فوت می باشد. در آن هنگام است که فرد نگران شده و آسیب روانی دیگری را تجربه می کند که همان “مرگ قریب الوقوع” محتمل است.

۲- خشم در افراد نزدیک متوفی:

anger: فرد احساس استیصال و ناتوانی بسیار زیادی را در کمک به عزیز بیمارش تجربه می کند.این احساس استیصال و ناتوانی در کمک رساندن به بیمار تا بحدی است که فرد به جز احساس ترس، وحشت و خشم نسبت به بیمارستان، وضعیت عدم دارو و شرایط بعد از کرونا نمی تواند کاری را انجام دهد. اگر متأسفانه به او خبر این داده شود که بیمار او فوت کرده است، هراسان و نگران به بیمارستان مراجعه می کند. سپس نمی تواند جسد فرد را نیز لمس کند و به او هشدار داده می شود که چون این بیماری بسیاری مسری است باید از لمس کردن یا حتی نزدیک شدن به او نیز اجتناب شود.

۳- شوک از دست دادن متوفی به صورت غیرمنتظره و اضطراب آور:

متأسفانه مشکلات عزاداری کردن در دوران کرونا به این مسائل بسنده نمی شود و آسیب های روحی و روانی زیادی بر روی افرادی که عزیز خود را در اثر کرونا از دست داده اند نیز اضافه می شود. مثلا این که فردی که عزیزش در اثر مشکلات ناشی از کرونا بد حال شده است و منتقل شدن او را به اورژانس و بیمارستان دیده است، خاطره ی بسیار ترسناک و یا ویرانگری از لحظه ی انتقال عزیزش در بیمارستان در ذهنش نقش بسته است. همه ی ما با لباس هایی که افراد تیم محترم درمانی به اصطلاح “لباس های آدم فضایی” برای انتقال فرد به بیمارستان می پوشند، آشنا هستیم. مسئله ای که اصلا در قدیم وجود نداشت. بنابراین اولین ضربه ی روانی فرد از اینجا شروع می شود که فرد بیمار عزیز خود را با لباس هایی ترسناک می بیند که نشان دهنده ی این است که این بیماری بسیار خطرناک است و باید به بیمارستان منتقل شود.

۴- از دست دادن حمایت اجتماعی دوستان و آشنایان در مراسم سوگواری به علت لزوم رعایت اصول قرنطینه

مشکل دیگری که در روند عزاداری بازماندگان ناشی از فوت کرونا وجود دارد این است که نه تنها که فرد نمی تواند با دوستان و آشنایان خود دیدار کند بلکه شاید در مواردی که در محل زندگی مشترکی با فرد متوفی زندگی می کرده است نیز حتما باید که خود فرد عزادار نیز دورانی حداقل دو تا سه هفته را در قرنطینه بماند تا از سلامت جسمانی و عدم مبتلا بودن به بیماری کرونا او اطمینان حاصل شود. این مسئله مشکل را دو چندان می کند چون هم فرد بازمانده از دیدار کردن با دوستان و آشنایان و خانواده خود محروم شده است و هم این که ترس این را دارد که نکند خودش هم مبتلا شده باشد و امکان مرگ خودش نیز وجود داشته باشد.

۵- محدودیت برای برگزاری مراسم ختم معمول و مرسوم برای متوفی:

بعد از آمدن کرونا و با توجه به این که این ویروس بسیار مسری infectious disorder است و از مهمترین راه های انتقال آن از راه تماس فیزیکی است، امکان این که فرد بتواند با متوفی در زمان خاکسپاری خداحافظی کند، او را در آغوش بگیرد و برای آخرین بار او را بغل کرده و وداع کند، کاملا غیر ممکن است. متاسفانه کرونا باعث شده است که براساس اصول فاصله گذاری اجتماعی که در دوران کرونا باید حتما رعایت شود، امکان برگزار کردن مراسم ختم و خاکسپاری نیز که در آن دوستان و آشنایان در آن مراسم جمع شده و فرد بازمانده را تسکین می دهند به طور معمول امکانپذیر نیست و می تواند زمینه ساز بروز” سوگ حل نشده” Complicated grief در فرد عزادار بشود.

۶- ناتوانی در طی کردن روند “سوگ نرمال” :

مسئله دیگری که می تواند در روند سوگواری فرد بازمانده مشکل زا باشد این است که با توجه به شرایط ناشی از کرونا، روند سوگواری طبیعی در این زمان نمی تواند طی شود. در حالت عادی که یکی از اعضای خانواده فوت می کند، بعد از این که فرد عزیزی را در اثر مرگ، بیماری، تصادف یا مسائل دیگر از دست می دهد، برای این که فرد بتواند به تدریج به روند زندگی عادی خود برگردد، نیازمند گذشت زمان و انجام پروسه هایی به صورت نرمال است.

مراحل نرمال سوگواری  grief در این موارد عبارتند از:

انکار و باور نکردن مردن فرد، با خود کلنجار رفتن، خشم، عصبانیت و پذیرش. که در موارد “سوگ درمان شده”در نهایت فرد می تواند به مسئله پذیرش از دست دادن عزیز خود برسد تا بتواند بدون او نیز به زندگی ادامه بدهد. البته این روند سوگواری که به اختصار گفته شد، در تمام افراد الزاماً اتفاق نمی افتد و فرد می تواند تنها یکی از این موارد را تجربه کند و این که آیا فرد بتواند به روند پذیرش برسد یا خیر نیز ممکن است مدت زمان متغیری را نیازمند باشد و این مسئله البته از هر فردی تا فرد دیگری فرق می کند.

گزینه های جایگزین برای انجام عزاداری در دوران کرونا:

دکتر ندا فرزانه روانپزشک و روان درمانگر بیان می کند که با اینکه هیچ گزینه ای نمی تواند جایگزین مراسم سوگواری حضوری و مرسوم بشود اما مواردی به عنوان روش های جایگزین می تواند به افراد بازمانده کمک کند تا بتواند مراسمی را برای فرد متوفی به گونه ای برگزار کند تا حداقل کمی از غم فرد را تسکین بدهد که بعضی از موارد جایگزین انجام مراسم سوگواری عبارتند از:

۱- نوشتن نامه خداحافظی برای فرد متوفی: گفتن صحبتها و بیان عواطفی که فرصت نشد تا به متوفی بگوید.
۲- انجام مراسم به صورت خانواده فرد با رعایت زدن ماسک و انجام فاصله گذاری اجتماعی حداقل یک و نیم متر با یکدیگر و ضد عفونی کردن محل قبل و بعد از مراسم
۳- برگزار کردن مراسم یادبود از طریق فضای مجازی با دوستان و آشنایان
۴- انجام دادن مراسم سوگواری طبیعی بعد از رفع محدویت های کرونا

با این موارد می توان کمی کمک کرد تا حداقل بتوان افراد بازمانده را تسکین داد و با آنها همدردی  Empathyکرد.